Joos Ockels: “Stop met innovatie voor groei en consumptie. Start met innovatie voor geluk.”

Er ligt een stapel a4’tjes klaar op de keukentafel als we binnenkomen in het appartement aan de Westerdok. Joos is voorbereid. In het gesprek lijkt ze ieder woord zorgvuldig als een schaakstuk uit te kiezen. Dat zorgt ervoor dat haar verhaal inslaat als een meteoriet.

Waarom de enorme focus op het klimaat?
We kunnen niet ontkennen dat er iets misgaat. We hebben er als wereld inmiddels een Klimaatverdrag voor afgesloten. In Nederland heeft Urgenda zelfs een rechtszaak tegen de Staat aangespannen omdat we ons zoals we nu bezig zijn niet houden aan dit verdrag, terwijl we wel weten hoe gevaarlijk opwarming van de aarde is.

Joos verwijst in dat verband naar het kelderluik-arrest. Een klassiek arrest. Begin 1900 werd er in een van de Amsterdamse grachtenpanden wekelijks bier aan een kroeg geleverd via een open staande kelderdeur. Op een dag valt iemand in de kelder en die eist genoegdoening. De rechter staat het toe, omdat de leverancier had kunnen weten dat het gevaarlijk is. Hij leverde immers iedere week op deze manier en had alle mogelijkheden gehad om te waarschuwen.

Het wordt ons al snel duidelijk. Vandaag, met Joos, moeten we ervoor gaan zitten.

Wat is jouw belangrijkste overtuiging?
Het gaat al mis bij de opvatting van bedrijven om door groei winst te maken. Innovatie wordt dan gezien als een nieuwe tool om meer geld te verdienen. Maar voor mij is innovatie iets bekijken vanuit een ander perspectief om verandering teweeg te brengen. Daar, in dat perspectief, zit de oorsprong van een creatief idee.

Innovatie gaat veel verderdan een proces veranderen. Je moet namelijk een probleem oplossen. Stoppen met de inzet op groei en consumptie. Zoeken naar duurzame initiatieven is de hoogste nood.

Wat wil je bijvoorbeeld met een auto? Als de doelstelling is om die auto zo snel mogelijk te maken, dan is de vraag direct hoeveel kracht je uit de motor kan halen. Als de vraag is hoe ik hem zo zuinig mogelijk kan maken, dan draait het om totaal andere aspecten. Als je het mij vraagt moet in deze tijd elke innovatie draaien om milieu-impact.

Waarom milieu-impact?
Voor onze levensstijl gebruiken we in Nederland bijna vier aardes. We leven op de pof. Dat staat garant voor enorme problematiek en daar is zeker ook een andere kijk op consumeren voor nodig.

‘We hebben maar een aarde’, zei Wubbo toen hij terugkwam uit de ruimte. ‘Hou van de aarde en zorg er goed voor.’ Nergens zag hij een andere planeet om te leven. Natuurlijk ziet die aarde er prachtig uit, maar de echte emotie komt vooral omdat je je realiseert dat het de enige plek is waar de mens kan leven.

Als astronaut kom je wel heel snel tot de ontdekking dat je in je ruimteschip maar een heel dun wandje verwijderd bent van de dood. De ruimte IS dood; daar kan je beslist niet leven.

Om in leven te blijven heb je bovendien van alles mee moeten nemen van de aarde. Je moet continue rekeninghouden met wat je eet, wat je gebruikt en wat je achterlaat. Het grootste deel van je werk is technologisch: werken de pompen nog, is er genoeg lucht, hoe zit het met de temperatuur? Je kunt geen dag verstek laten gaan.

Op de aarde leven is eigenlijk net zoals leven in een ruimteschip. Ons ruimteschip heet dan ‘aarde’ en ook op dit ruimteschip zijn we maar een heel dun wandje verwijderd van de dood van de ruimte. Heb je je ooit afgevraagd hoe dun onze atmosfeer eigenlijk is? Heb je er ooit aan getwijfeld of er bijvoorbeeld ook gaten in kunnen vallen, of dat de bescherming wegvalt, of de zuurstof eruit verdwijnt?

Elke astronaut is volkomen van zijn stuk door de blik op de aarde beschermd door een flinterdun laagje atmosfeer en wordt emotioneel bij de gedachte dat niets anders dan dat dunne laagje ons in leven houdt. Dit moeten we toch ten koste van alles beschermen.

Het draait dus om het perspectief. Vanuit hier op aarde denk je dat de wereld veilig en eeuwig is. Dat je controle hebt. Wubbo’s perspectief vanuit de ruimte was dat we maar heel klein zijn. En dat wij als mens van de aarde afhankelijk zijn.

Hoe breng je die overtuiging naar buiten?
Vaak wordt er over de boeg van angst gecommuniceerd. Over wat er voor vreselijks gebeurt als de aarde nog eens 2 graden opwarmt. Wubbo wilde zo graag een goed verhaal of een optimistische ‘we can do it’-boodschap. We vonden in dat opzicht bijvoorbeeld het verhaal van religie heel fascinerend.

Religie?
Alain de Boton noemt op YouTube dat religie vooral zo’n impact heeft omdat het de boodschap elke dag herhaalt. Verder lijkt het noodzakelijk dat er een vorm van schuld en beloning mee gepaard moet gaan.

De weg naar milieu-impact gaat niet gepaard met economische groei?
Het gaat mij er vooral om dat de economie rekening houdt met planetaire grenzen. Ik ben onder de indruk van de econoom Kate Rayworth met haar donut-economie: groei op deze begrensde planeet is onmogelijk!

Geld is wellicht een middel om productief te worden maar als je het meer en meer koppelt aan macht, zoals nu het geval is, dan resulteert dit alleen maar in groei van enorme ongelijkheid en komt het gemeenschapsgevoel en de verbinding tussen de mensen in gevaar. En daarom zeg ik: stop met economische groei.

Dan moeten mensen wel willen veranderen.
Je moet het inderdaad zo brengen dat mensen niet allergisch voor verandering worden. Het gaat er niet om dat je iets niet meer mag. Het gaat om het overbrengen van de overtuiging dat je op een andere manier ook geluk, een fijn leven kan hebben. Als je kan bewijzen of laten ervaren dat er ook van geluk sprake is als je minder vlees en minder suiker neemt, waarom zou je het dan niet doen?

Start met het vertellen van je verhaal en richt je niet alleen maar op massa. Dat leerde ik uit het boek ‘Omarm de Chaos’ over een transformatieproces van Jan Rotmans. Streef ernaar dat je eerst zo’n 15 procent van de mensen bereikt en lukt dat, dan volgt de massa.

Terug naar innovatie. Wat bedoel je precies als je zegt dat innovatie een proces is?
Milieu-impact zit niet altijd bij het opwekken van de energie op zich, maar ook in het proces van hoe verduurzaam ik de energie-winning zelf. Wubbo was bijvoorbeeld gek op wind. Zeiler, windsurfer en vliegeraar.

Hij heeft in zijn leven vele vliegers gemaakt. Als hij zo’n vlieger binnenhaalde, merkte hij als kind van 8 jaar al op dat daar waanzinnig veel kracht in zit. En dan ging hij rekenen: wat nu als je die energie binnenhaalt en opslaat? Daarmee begon hij eind jaren 90.

Een vlieger heeft een lagere impact op het milieu dan een windmolen. Een uitdaging ook bij de TU Delft lucht- en ruimtevaart. Ze weten daar alles van een vleugel, de hele vliegtuigindustrie is ervan afhankelijk. Maar op de faculteit had nog nooit iemand zich afgevraagd waarom een vlieger vliegt zoals hij vliegt.

Nu, jaren later, na veel rekenwerk en onderzoek, zijn de eerste ondernemingen die zich er serieus mee bezighouden tot stand gekomen. Kitepower is een goed voorbeeld. Het zou toch fantastisch zijn als we die energie via vliegers terugzien op bijvoorbeeld ieder festival. In plaats van die stomme dieselgeneratoren. Dat noem ik echt innovatie.